Tranh tranh sơn mài là một trong những loại hình nghệ thuật truyền thống đặc sắc của Việt Nam. Với vẻ đẹp sang trọng, độ bền cao và kỹ thuật chế tác cầu kỳ, tranh sơn mài đã chinh phục không chỉ người yêu nghệ thuật trong nước mà còn cả quốc tế. Dưới đây là quy trình làm tranh sơn mài chuẩn mực mà các nghệ nhân thường áp dụng. 1. Chuẩn bị phôi tranh (cốt tranh) Cốt tranh là phần nền để tạo nên toàn bộ tác phẩm, đòi hỏi sự tỉ mỉ và chắc chắn: Chọn chất liệu: Thường dùng gỗ, vóc hoặc ván ép. Gỗ tốt phải được xử lý chống mối mọt. Bồi vóc: Dán nhiều lớp vải mịn (thường là vải màn) lên bề mặt gỗ bằng keo tự nhiên để tạo độ dai và chống nứt. Trét sơn then: Phủ nhiều lớp sơn then (sơn đen tự nhiên) xen kẽ với bột đất phù sa mịn để làm phẳng bề mặt. Mài nhẵn: Sau mỗi lớp sơn, nghệ nhân mài phẳng để tạo mặt nền mịn, bóng. 2. Phác thảo và tạo hình họa tiết Khi bề mặt cốt tranh đã hoàn thiện, nghệ nhân bắt đầu tạo hình cho tác phẩm: Vẽ phác thảo: Dùng bút chì hoặc mực để vẽ bố cục, định hình các chi tiết chính. Đắp họa tiết: Có thể dùng bột màu, bột điệp, hoặc bột vàng để tạo lớp nổi nhẹ. Gắn vật liệu: Một số tranh có sử dụng vỏ trứng, vỏ trai, vàng bạc lá… để tăng giá trị thẩm mỹ và chiều sâu cho tác phẩm. 3. Phủ lớp sơn màu Phần này quyết định màu sắc chủ đạo của tranh: Tô màu từng lớp: Dùng sơn ta trộn bột màu thiên nhiên, quét từng lớp mỏng. Phủ sơn xen kẽ: Mỗi lớp màu lại được phủ một lớp sơn trong để bảo vệ. Sấy khô tự nhiên: Tranh được để khô trong điều kiện ẩm phù hợp, không phơi nắng trực tiếp nhằm tránh nứt. 4. Mài lộ màu (mài tranh) Đây là công đoạn đặc biệt, tạo nên chiều sâu và độ óng ánh đặc trưng: Mài từng lớp nhẹ nhàng: Dùng than hoặc đá mài mịn mài dần để làm hiện các lớp màu bên dưới. Điều chỉnh độ lộ màu: Nghệ nhân phải kiểm soát lực tay để tránh mài quá sâu hoặc quá nhẹ. Tăng độ bóng: Khi các lớp màu đã hiện rõ, bề mặt được đánh bóng bằng bột than và dầu cây dâu. 5. Hoàn thiện và bảo quản tranh Cuối cùng, tranh được xử lý bề mặt và bảo quản cẩn thận: Phủ sơn bảo vệ: Một lớp sơn bóng mỏng được phủ đều lên toàn bộ bề mặt tranh. Sấy khô lâu dài: Treo tranh trong phòng kín, tránh bụi và ánh nắng mạnh để tranh lên màu chuẩn. Lắp khung: Chọn khung gỗ sang trọng, chắc chắn, phù hợp với phong cách tổng thể của bức tranh. Mẹo bảo quản tranh sơn mài lâu bền Ngoài việc nắm vững quy trình làm tranh sơn mài, việc bảo quản đúng cách cũng rất quan trọng: Tránh để tranh tiếp xúc trực tiếp với ánh nắng mặt trời hoặc độ ẩm cao. Không dùng khăn ướt hoặc hóa chất lau tranh, chỉ lau bằng khăn mềm, khô. Trưng bày tranh ở nơi thoáng khí, tránh nơi quá nóng hoặc gần điều hòa. Quy trình làm tranh sơn mài là một hành trình công phu, đòi hỏi sự kiên nhẫn, kỹ thuật và tình yêu nghệ thuật sâu sắc. Mỗi bức tranh hoàn chỉnh là kết tinh của nhiều ngày, thậm chí nhiều tháng lao động tỉ mỉ. Nhờ vào sự độc đáo về kỹ thuật và giá trị thẩm mỹ cao, tranh sơn mài không chỉ là sản phẩm trang trí mà còn là di sản văn hóa quý báu của dân tộc Việt Nam.
